تنوع، برابری، فراگیری. این سه واژه را در بسیاری از منشورها و اساسنامه های سازمانهای غیر انتفاعی، غالبا در کنار هم دیده ایم. تحقق همزمان این مفاهیم سه گانه، آرمان مشترک تمامی سازمانها (از جمله موزه ها) است که بتوانند آنها را به طور کامل نهادینه و اجرا نمایند. امسال نیز شورای بین المللی موزه ها (ICOM) در اقدامی هم راستا با اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد (SDGs) موضوعات محوری خود را حول این سه مفهوم قرار داده است که در این نوشتار، به اختصار به تعریف هر یک و نقش موزه ها در تحقق آن می پردازیم.

1- تنوع (Diversity):

این مفهوم بیانگر آن است که تفاوتهای افراد را بدون هیچگونه پیش داوری و تعصب پذیرفته و به آنها احترام بگذاریم.

در نگاه نخست، این تمایزات را می توان در قالب ویژگیهای ظاهری انسانها مانند سن، جنسیت، نژاد، معلولیت/سلامت و امثالهم طبقه بندی کرد. اما با دیدی عمیق تر، این تمایزات خود را در ابعادی غیر فیزیکی مانند طرز تفکر، نوع نگرش، جهان بینی، ارزشها و باورهای افراد نیز نشان می دهند. هر چند که امروز در دهکده جهانی قرن بیست و یکم بسیاری از تبعیض های ناشی از تفاوتهای فردی انسانها از میان رفته است، اما همچنان تا رسیدن به نقطه آرمانی فاصله زیادی در پیش است و موزه ها می توانند همانند یک تسهیلگر یا کاتالیزور در این مسیر ایفای نقش نمایند.

2- برابری (Equality):

پس از پذیرش تفاوتهای انسانی، می بایست حقوق برابری نیز برای آنها قائل شویم. در اینجا می بایست تفاوت میان عدالت (Equity) و برابری (Equality) را یادآور شویم. عدالت یعنی پس از لحاظ نمودن و احتساب تفاوتهای فردی انسانها، امتیازاتی را برای رسیدن به سطح یکسانی از حقوق برای آنها قائل شد. در این حالت، این امتیازات لزوما یکسان نخواهد بود. اما در مفهوم برابری، بدون توجه به تفاوتهای اولیه افراد، امکانات و امتیازات یکسانی را برای همه قائل می شوند.

در شعار سال 2020 ایکوم، از مفهوم برابری استفاده شده و دلیل آن نیز این است که موزه به عنوان یک نهاد عمومی، می بایست حق دسترسی برابری را برای آحاد جامعه فراهم سازد و هیچ فردی به دلایلی همچون معلولیت یا نژاد نباید از حق استفاده از موزه ها محروم شود.

به نظر می رسد تحقق عدالت (که مفهومی انسانی تر از برابری است)، وظیفه سازمانهایی فراتر از موزه همچون دولتها و سازمانهای بین المللی است.

3- فراگیری (Inclusion):

فراگیری یا شمولیت، عبارت است از فراهم آوردن شرایط یا محیطی که در آن تک تک افراد علیرغم تفاوتهایشان احساس تعلق، احترام، حمایت و ارزش نمایند. یک گروه متنوع (Diverse group) لزوما فراگیر نیست، اما گروه های فراگیر (Inclusive Group) همواره متنوع و چندصدایی هستند. ایکوم از موزه ها می خواهد که نهادهایی فراگیر باشند؛ بدین معنی که نه تنها تمامی افراد بتوانند آزادانه و به طور مساوی از آنها بهره گیرند، بلکه تک تک افراد جامعه در فضای مشارکتی موزه بتوانند سهیم بوده و ایفای نقش نمایند.

در تعریف جدید پیشنهاد شده برای موزه از طرف ایکوم (در جولای 2019) نیز صراحتا هر سه واژه این شعار گنجانده شده است؛ موضوعی که در تعاریف قدیمی تر شاهد آن نبودیم:

"موزه ها فضاهایی مردم سالارانه، فراگیر و چند صدایی برای گفتگویی منتقدانه پیرامون گذشته و آینده هستند. موزه ها ضمن به رسمیت شناختن و حل کردن تضادها و چالش های زمان حال، نگهدارنده اشیا و نمونه های تاریخی ارزشمند به نفع جامعه، حافظ خاطرات متنوع گذشته برای نسل های آینده اند و تضمین کننده برابری حقوق و دسترسی به میراث برای همگان هستند".

بنابراین موزه ها می بایست پس از رها شدن از قید "مکان"، تبدیل به "فضاهایی" شوند که در دل جوامع رسوخ کرده و آن چنان با مردم در تعامل نزدیک باشند که هر فرد، خود را یک موزه دار یا میراث بان بداند.