راهی به سوی نور
قدمت راهیان نور به دوران دفاع مقدس برمیگردد و ما همزمان با جنگ، اردوهای بازدید از مناطق جنگی داشتیم؛ البته نه با این عنوان و با این سازوکار. گروههای مختلفی از مردم و مسئولان برای کمک به رزمندگان و پشتیبانی از آنان به جبهههای جنگ میآمدند، در اردوگاهها و حتی بعضاً در خطوط مقدم جنگ حاضر میشدند و ملزومات مورد نیاز رزمندگان را به آنها میدادند. بعد از پایان جنگ هم بلافاصله عدهای از رزمندگان علاقهمند بودند که مجدداً به مناطق جنگی برگردند و مناطقی را که در آن حضور داشتند دوباره ببینند.
درباره راهیان نور از زوایای مختلف کمی، کیفی، سختافزار، فرهنگسازی و غیره میتوان صحبت کرد. اگر موافق هستید راجع به روح و کنه سفرهای راهیان نور و اهدافی که در ابتدا دنبال میکرد و شاید کمتر به این موضوع پرداخته شده باشد، صحبت کنیم. در ابتدا تاریخچهای از شکلگیری این حرکت بیان بفرمایید و اینکه در ابتدا توسط چه کسانی و با چه انگیزهای آغاز شد.
قدمت راهیان نور به دوران دفاع مقدس برمیگردد و ما همزمان با جنگ، اردوهای بازدید از مناطق جنگی داشتیم؛ البته نه با این عنوان و با این سازوکار. گروههای مختلفی از مردم و مسئولان برای کمک به رزمندگان و پشتیبانی از آنان به جبهههای جنگ میآمدند، در اردوگاهها و حتی بعضاً در خطوط مقدم جنگ حاضر میشدند و ملزومات مورد نیاز رزمندگان را به آنها میدادند. بعد از پایان جنگ هم بلافاصله عدهای از رزمندگان علاقهمند بودند که مجدداً به مناطق جنگی برگردند و مناطقی را که در آن حضور داشتند دوباره ببینند.
از سال 1370 جمعی از دانشجویان که از مؤثرترین افراد و عناصر جامعه هستند و میتوانند در کارآمدی نظام نقش مؤثری را ایفا کنند تصمیم گرفتند به مناطق جنگی بیایند و ببینند در دوران دفاع مقدس در این مناطق چه اتفاقاتی افتاده و رزمندگان اسلام چه جانفشانیهایی کردهاند. آنها به صورت خودجوش به مناطق عملیاتی رفتند و این اقدام آنان به تدریج به یک حرکت فراگیر در دانشگاهها تبدیل شد و عده زیادی از دانشجویان تمایل پیدا کردند از مناطق جنگی بازدید کنند. در آن سالهای ابتدایی میزان حضور جوانان و خصوصاً دانشجویان به حدود 400 هزار نفر رسید که این حجم افزایش نشان داد که مردم همچنان به دنبال آشنایی با ارزشهای دفاع مقدس هستند.
این حجم حضور مردمی خصوصاً در خوزستان که بیشتر مورد توجه قرار گرفته بود مستلزم این بود که ساماندهی و سازماندهی لازم صورت گیرد و زمینه و بستر حضور مردم را مناسب و فراهم کند. از طرف دیگر، در میان نیروهای مسلح که خالقان پیروزیها و حماسههای دفاع مقدس بودند و یگانهای رزم در جنگ را به عهده داشتند این دیدگاه مطرح بود که باید برای آینده برنامهای داشته باشیم و حفظ هویتهای دفاع مقدس و انتقال ارزشهای آن به جامعه باید دارای مدل و ساختاری باشد. بلافاصله طراحی نقاط یادمانی صورت گرفت و شکل و ساختار ساماندهی حضور مردم در مناطق جنگی شروع به طراحی شد. سپس ستاد راهیان نور در کشور شکل گرفت و در سیر تکامل آن قرارگاهها و مجموعههایی ایجاد شد که بتواند این کار را به شکل بهتر و کاملتری به سامان برساند. به گونهای که اکنون 11 قرارگاه در ستاد مرکزی راهیان نور وجود دارد و اجرای سیاستهای کلی این حرکت را به عهده دارند. همچنین 57 یادمان برای حضور مردم فراهم شده که تصویر نسبتاً کاملی از حوادث و اتفاقات جنگ ارائه دهد و اطلاعات مربوط به حماسههای رزمندگان ارائه کند و مردم بدانند فرزندانشان در چه مکانهایی و به چه شکل جان خود را تقدیم کشور و اسلام کردند.
به همین دلیل نقاط یادمانی، مراکز اسکان، روشهای اعزام و گستردهتر شدن برنامههای اعزام طرحریزی شد که در حال حاضر قریب میلیونها نفر در طول سال از مناطق یادمانی دفاع مقدس بازدید میکنند. برای مثال در سال 1397 قریب به یک میلیون نفر فقط از یادمان عملیات مرصاد در استان کرمانشاه بازدید کردهاند. این در حالی است که یادمانهای پربازدید ما عمدتاً در جنوب است و شلمچه پربازدیدترین آنهاست.
این شرایط در کشور یکی از محوریترین اقدامات فرهنگی است که چشمانداز تربیت و پرورش جوانان کشور را ترسیم میکند و افقی که راهیان نور حتی برای دستاندرکاران ایجاد کرده نشانگر رویشهایی است که در ارتباط با فرهنگ دفاع مقدس پدید آمده و جوانانی را که عاشق مبانی و اندیشههای انقلاب اسلامی و نظام هستند پرورش داده است. در واقع یکی از بهترین کارهای فرهنگی که در کشور در حال انجام است اردوهای راهیان نور است.
در حال حاضر آخرین آماری که از بازدیدها وجود دارد چه رقمی را نشان میدهد؟
در طی دوازده سال گذشته هر سال رشد حدوداً 10 درصدی را نسبت به سال قبل از خود داشتهایم. در آخرین آمار اخذ شده، از اردیبهشت 97 تا اردیبهشت 98 قریب به 7 میلیون نفر از مناطق مختلف راهیان نور بازدید داشتهاند. این جمعیت در کاروانهای سازماندهی شده مانند دانشآموزی و دانشجویی، کاروانهای مردمی که با همکاری بسیج اعزام و انتقال آنها انجام میشود، کاروانهای مردمی خودجوش در مساجد و هیئتها و محلهها که رفتوآمد را هم خودشان به عهده دارند و بخشی هم خودروهای شخصی و سفرهای شخصی مردمی در مناطق یادمانی دفاع مقدس حضور مییابند.
جمعیت قابل توجهی است! یکی از اهداف این حرکت این بوده که مردم و خصوصاً جوانان که زمان انقلاب و جنگ را درک نکردهاند با فرهنگ و روحیات جبههها و حال و هوای رزمندگان و ایثارگری آنان آشنا شوند و حس و حال و انگیزه ایثارگری در طیفهای مختلف مردم شکل بگیرد. از این حیث چقدر اردوهای راهیان نور موفق بوده و توانسته آن جمعیت عظیم را به این هدف پیوند دهد؟
بله، یکی از اهداف اصلی ما در ارتباط با مردم انتقال فرهنگ و تغییر نگرشهای مردم به سمت بهترینها و ترازهای مناسبی است که در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس ایجاد شد. برخی از مردم با این موضوعات آشنایی زیادی ندارند. طبعاً یکی از وظایف ما عمقبخشی به آشنایی آنها و ایجاد یک الگوی مناسب برای آنان و تغییر در رفتار آنان است. یکی از وظایفی که ما برای راهیان نور ترسیم کردهایم رفتارسازی است و ما با جدیت به دنبال آن هستیم. در واقع، شبکههایی که در مجموعه راهیان نور فعال است هدفش این است که مردم رفتاری از خود بروز دهند که نشأت گرفته از رفتار متعالی شکلگرفته در دفاع مقدس از جانب رزمندگان باشد.
در این کار توفیقات زیادی برای کشور حاصل شده است. ما با جمع کثیری از مردم روبرو هستیم که نه فقط برای بازدید، بلکه برای درس گرفتن و عبرت گرفتن از وقایع دفاع مقدس به مناطق جنگی میآیند. این به کیفیسازی کار خیلی کمک میکند. حتی کسانی که صرفاً به قصد بازدید به این مناطق میآیند این بازدید از طرف ما غنیشده و پربار است و با پیامها و درسهایی که در شناخت شخصیتها و حوادث دفاع مقدس نهفته، توأم شده است و درنتیجه در رفتارهای آنان در آینده و الگو گرفتن از رفتارهای رزمندگان اثرگذار بوده است.
بر اساس نگرشسنجیها، ذائقهسنجیها و نظرسنجیهایی که از زائران راهیان نور انجام دادهایم مشهود بوده است که این سفرها زمینه تغییرات زیادی را در آنان ایجاد کرده و سیر آشنایی آنان با ارزشهای انقلاب اسلامی رشد داشته است. شما این انس را کاملاً در مناطق عملیاتی مشاهده میکنید و ظرف سه روزی که به طور میانگین زائران در مناطق عملیاتی هستند و در یادمانها حضور دارند و روایات جنگ را میشنوند و با بازآفرینی هنری بخشی از صحنههای دفاع مقدس که توسط همکاران ما انجام میشود، شما با عکسالعملهای بسیار مثبت آنها نسبت به دفاع مقدس مواجه میشوید.
آنچه حائز اهمیت است این است که بیش از 76 درصد این زائران را جوانان بین 15 تا 30 سال تشکیل میدهند و این یکی از مواهب منحصربفرد یک اقدام فرهنگی در کشور ماست. نسلی که پس از 30 سال از پایان جنگ، هیچکدام جنگ را درک نکردهاند در این اردوها با خوبیها و فضائلی که در دوران دفاع مقدس پدید آمده بوده انس پیدا میکنند. این در بخش مدیریتی هم بسیار اثر گذار بوده است و راهیان نور در پرورش مدیران خلاق، مؤمن، انقلابی و در تراز مناسب نظام اسلامی – که شاخصهای آن در بیانات رهبر معظم انقلاب تبیین شده است – بسیار تأثیرگذار و موفق بوده است و جوانانی که به این اردوها میآیند آمادگی مییابند که در آینده در تراز یک مدیر انقلابی قد علم کنند. بخشی از این جوانان در شبکه راویان و خادمان راهیان نور و نیز در شبکه مبلغان و روحانیون ما مشخصاً قابل مشاهده هستند و این نشانگر تأثیرگذاری مثبت این اردوهاست.
عدهای معتقدند تحولی که در ایام زیارت مناطق عملیاتی در زائران رخ میدهد و افراد را دچار دگرگونی و حتی اشک ریختن و همدردی با ایثارگری ایثارگران میکند مقطعی و موقتی است و پس از گذشت مدتی از بین میرود. آیا در فرآیند فرهنگسازی در اردوهای راهیان نور برای این موضوع فکر شده که اقدامات اثرگذار و تحولات تثبیت شده و ماندگار باشند؟
به نکته دقیقی اشاره کردید. ما روایت جنگ را نه فقط در بیان، بلکه در سرزمین دفاع مقدس و در مکان وقایع و در آرایههای هنری و فعالیتهای فرهنگی از مرحله اعزام و اسکان و یادمانها و غیره ارائه میکنیم و در همه این بخشها زیرشاخههای متنوعی وجود دارد. ما به دنبال چند بخش هستیم. یکی منطق جنگ است؛ منطق جنگ نه فقط به معنای جنگیدن، بلکه منطق انقلاب اسلامی و ارزشهایی که ما را به دفاع برمیانگیزد و توأم با اندیشههای دینی ماست. بخش دیگر حماسه و شور است. بخش دیگر احساسات و عواطف است. در واقع تلاش میکنیم همه اینها پابهپای هم و توأمان پیش بروند. اگر کسی بگوید با احساس مخالفیم یا فقط باید به منطق جنگ بپردازیم درک درستی از کار ما ندارد. ما معتقدیم احساس باید با معارف گره بخورد و رهبر معظم انقلاب هم بر همین نکته تأکید دارند.
اگر احساسات و معارف دفاع مقدس با هم پیوند بخورد زمینه شکلگیری یک انسان متعالی را پدید میآورد. ما در جنگ همه اینها را داشتیم و تلاش میکنیم همه اینها با هم به زائران انتقال پیدا کند و فقط به یک بخش جنگ به عنوان یک کار احساسی و هیجانی نگاه نکنیم. در واقع احساس ما نسبت به اسلام، نسبت به ولی خدا و نسبت به ارزشهای دینیمان باید احساس عقلانی و کاملی باشد که منطق پشت سر آن قرار دارد. اوج این پیوند قیام حضرت سیدالشهدا (ع) است - که منطق جنگ ما قیام ایشان است – که ما در اوج احساس اشکمان برای ایشان و یاران ایشان سرازیر است و در عین حال منطق کاملی از نهضت ایشان را در ذهن خود داریم که باعث میشود در صحنهها حضور پیدا کنیم و اگر آن منطق نباشد حس حضور هم ایجاد نمیشود.
بنابراین ما برای همه این بخشها برنامه و طراحی داریم و سعی داریم کسی که در مناطق عملیاتی حضور پیدا میکند همه اینها را با قلب، ذهن، اندیشه و احساسش درک کند و بپذیرد.
سئوال دیگر بنده درباره ارتباط با مخاطبان بعد از سفر زیارتی است. آیا سازوکاری برای ارتباط با زائران و حفظ آنان در قالب شبکههای اجتماعی یا برنامههای فرهنگی یا تغذیه فکری و فرهنگی تدارک دیده شده است؟
بله این سئوال بعضاً از ما پرسیده میشود که بعد از راهیان نور چه میشود؟ ما برای زائران راهیان نور بستری از فعالیتهای فرهنگی و زمینهای برای آشنایی با ارزشها و فضائل انقلاب اسلامی که در دفاع مقدس تجلی پیدا کرد فراهم میکنیم. این افراد پس از پایان سفر راهیان نور در سایر اقدامات و برنامههای فرهنگی که در مجموعههای مختلف فرهنگی کشور ارائه میشود قرار میگیرند و در واقع، راهیان نور یک حلقه از دهها حلقه زنجیره کار فرهنگی انقلابی در کشور است. راهیان نور یک بخش مبنایی و زیربنایی در این زنجیره است و مخاطب ما بعداً میتواند از سایر برنامههای فرهنگی همراستا استفاده کند و بر داشتههای فکری و عاطفی خود بیفزاید. بدین ترتیب راهیان نور بستری را برای تسری فرهنگ متعالی دفاع مقدس در لایههای مختلف جامعه و در فرآیندهای مختلف فرهنگی ایجاد میکند که نتیجه و ثمره آن در مساجد، مدارس، دانشگاهها، ادارات، هیئتهای مذهبی، در پایگاههای بسیج و غیره استمرار و تداوم مییابد.
پس یک شبکه فعال از زائران پس از اردوها وجود ندارد...
چرا، بخشی از این افراد در شبکه راویان و خادمان ما قرار میگیرند و با ما ارتباط دارند. بخشی دیگر در مراکز دیگری که فعالیت همسو دارند فعالیت میکنند که کمابیش با راهیان نور در ارتباط هستند. بخشی دیگر هم مجدداً در سفرهای دیگر با ما همراه میشوند و از یادمانهای قبلی مجدداً بازدید میکنند و یا یادمانها و مناطقی را که قبلاً تجربه نکردهاند زیارت میکنند. در واقع این دسته همچنان مخاطب راهیان نور هستند و از یک سفر به سفری دیگر منتقل میشوند و همچنان در دایره مخاطبان راهیان نور قرار دارند. بخش دیگری از مردم در شهرهای خود با عوامل و خادمان راهیان نور مرتبط هستند و همکاری و تبادل فرهنگی میان آنها برقرار است.
آن دسته هم که ارتباط فیزیکی و ظاهری با راهیان نور ندارند در واقع ارتباط معرفتی و عاطفی دارند و بعضاً در فضای زندگی اجتماعی خود مبلغ راهیان نور و ترویج کننده فرهنگ و ارزشهای دفاع مقدس هستند. بنابراین یک شبکه ظاهراً غیر مرتبط، ولی در حقیقت دارای ارتباط فکری و معنوی وجود دارد و بازخورد آن در سایر فعالیتهای فرهنگی کشور که مرتبط با فرهنگ و ارزشهای انقلاب اسلامی است خود را نشان میدهد. اما به دلیل فراوانی جمعیت چند میلیونی زائران، ارتباط فیزیکی با یکایک آنها مقدور نیست.
سئوال دیگر بنده درباره آن دسته از افرادی است که بدون انگیزه بازدید مناطق عملیاتی و بدون توجه به اینکه به زیارت مشهد شهدای دفاع مقدس میروند به این سفر میآیند. حتی برخی ممکن است از سر تفریح و خصوصاً برای اینکه در ایام تعطیلات نوروز به تفرج بپردازند و یک سفر گردشگری و تفریحی در یکی از شهرهای کشور داشته باشند به این سفر بیایند. چقدر از مخاطبان شما اینگونه هستند و آیا برنامههای فرهنگی راهیان نور این دسته از مسافران را نیز پوشش میدهد؟
اول این نکته را عرض کنم که سفرهای راهیان نور در طول سال و در شهرهای مختلفی انجام میگیرد؛ هرچند تمرکز آن در منطقه جنوب است و به دلیل شرایط آبوهوایی و وجود تعطیلات، در ایام نوروز بیشتر امکان آن برای هموطنان فراهم است. بنابراین لزوماً یک سفر تفریحی در ایام نوروز نیست و در همه ایام سال انجام میشود.
نکته دیگر اینکه اغلب خانوادهها و افرادی که به سفر راهیان نور میآیند ابتدا این انگیزه و این کشش در آنها ایجاد شده که بدانند در سرزمینهای درگیر جنگ و در مکانی که رزمندگان ما با دشمن متجاوز جنگیدهاند چه اتفاقاتی افتاده و آن مناطق چگونهاند و چه شرایط و ویژگیهایی دارند. حتی بسیاری از آنها قبلاً این سفر را تجربه کردهاند و اکنون برای برخورداری از ابعاد روحی و معنوی آن دوباره به سفر میآیند. برخی نیز خودشان رزمنده یا از خانواده رزمندگان و ایثارگران بودهاند و یا از نزدیک جنگ را لمس کردهاند، ولی برای آشنایی بیشتر و برخورداری از حس و حال معنوی آن دوره و زنده شدن خاطرات روزهای دفاع مقدس به این سفر میآیند.
بخش زیادی از مخاطبان ما هم آشنایی چندانی با این مفاهیم و حال و هوا ندارند و همانطور که عرض شد بسیاری از آنها را جوانانی تشکیل میدهند که بعد از جنگ متولد شدهاند و طعم جنگ را حتی در پشت جبهه و در شهرها نچشیدهاند. بنابراین ما دقیقاً تمرکز خود را بر این بخش از زائران که اکثریت آنها را تشکیل میدهند گذاشتهایم؛ یعنی بنای کار ما تبلیغ و فرهنگسازی و روایتگری برای کسانی است که اغلب با دفاع مقدس و جزئیات وقایع آن و شرایط و چندوچون آن آشنایی ندارند یا آشنایی مختصری دارند. در این دسته از مخاطبان، چندان فرقی نمیکند که کسی با انگیزه تفریح آمده باشد یا با انگیزه آشنایی با موضوع. زیرا در واقعیت هر دو نفر دارای اطلاعات کمی از موضوع هستند و ما باید برای آنها بستههای فرهنگی غنی و اطلاعاتی مفید داشته باشیم.
اتفاقاً همانطور که شما در سئوال خود پرسیدید بخشی از زائران ما خصوصاً خانوادهها از سفر خود قصد تفریح و تفرج در ایام تعطیلات هم دارند، ولی در عمل از همان بهره معنوی و دریافت مفهومی و ادراکی که سایر مخاطبان برخوردار شدهاند، آنها نیز برخوردار شدهاند.
ضمن اینکه این یک امتیاز برای راهیان نور محسوب میشود که بتواند بخشی از مسافران نوروزی یا مسافران تفریحی را به مناطق جنگی جذب کند و پیام فرهنگی خود را به آنها نیز برساند...
بله دقیقاً. اساساً یکی از اهداف ما این است که این سفرها بعد تفریحی و گردشگری نیز داشته باشد و بسیار مشتاق هستیم که مسافران راهیان نور به دیگر مناطق دیدنی شهرهای مقصد هم سری بزنند و در سفر خود با فرهنگ و آداب و رسوم بخشی از میهن خود نیز آشنا شوند. در این راستا حتی برنامهریزیها و رایزنیهایی با مسئولان دولتی در شهرها و استانهای مرتبط با این موضوع داشتهایم تا این سفرها به رونق اقتصادی، توسعه بخش گردشگری و افزایش درآمدهای مردم منطقه و خصوصاً آشنایی مردم با فرهنگ بومی آن مناطق هم کمک کند.
اما نکتهای که ما در این سالها دریافتهایم این است که غالب مردم کشور مشتاق آشنایی با تاریخ و وقایع دفاع مقدس و جانفشانیهای شهدا و رزمندگان و فرزندان دلیر خود هستند و تمایل دارند در برنامههایی که به تکریم و بزرگداشت شهدا و ایثارگران میپردازد حضور یابند. به همین دلیل کسانی که با قصد سفر تفریحی به مناطق عملیاتی و یادمانهای دفاع مقدس میآیند طبعاً این نیت را هم در دل دارند که در کنار سفر تفریحی، در یک برنامه فرهنگی مرتبط با دفاع مقدس هم شرکت کنند؛ در غیر این صورت میتوانستند اساساً شهر و منطقه دیگری را که شاید جذابیتهای گردشگری بیشتری داشته باشد به عنوان مقصد سفر خود انتخاب کنند و رنج سفر به بیابانهای خوزستان را که جاذبه مادی و تفریحی خاصی ندارد بر خود هموار نکنند.
داود صلاحی