در مسیر صعود
حوزه پرورشی با توجه به سند تحول بنیادین آموزش و پرورش از مهمترین حوزههای نظام آموزشی کشور است که بخش عمده اهداف نظام تعلیم و تربیت تمامساحتی را تحقق خواهد داد و در طی سالهای اخیر به رغم فراز و فرودهایی که داشته، روند امیدوارکنندهای را طی میکند.
توجه به تشکیل امور تربیتی در ابتدای انقلاب اسلامی از مهمترین دستاوردهای فرهنگی در آموزش و پرورش است. اهمیت این تصمیم که از سوی شهید محمدعلی رجائی وزیر وقت آموزش و پرورش اتخاذ شد در حدی است که رهبر معظم انقلاب درباره ایشان میفرمایند «رحمت خدا بر شهید رجایی و شهید با هنر که این نهال را در زمین آموزش و پرورش نشاندند.» ایشان همچنین در دیدار با دستاندرکاران دانشگاه فرهنگیان در این خصوص فرمودهاند «مسئله معاونت پرورشی در آموزش و پرورش بسیار امر مهمی است، پرورش خیلی مهم است و راههای پرورش هم راههای علمی مهمی است. من بارها بر موضوع معاونت پرورشی تأکید کردهام و انتظار این است وزیر که فردی با انگیزه و با نشاط هستند این موضوع را به طور جد پیگیری کنند.»
سه ضلع مثلث خانه (والدین)، مدرسه (معلمان و مربیان) و سیستم کلی جامعه، باید در تربیت نسل آینده با هم هماهنگ باشند. تعلیم و تربیت دو بال است که پرواز انسان به سوی حیات طیبه را ممکن میسازد. نهادهای مختلف از خانواده و مدرسه تا سطوح کلان جامعه مستقیم و غیرمستقیم در این امر تأثیرگذارند، اما وظیفه اصلی این مهم بر دوش نظام آموزشی و مشخصا آموزش و پرورش کشور نهاده شده است. غفلت از هرکدام از این دو بال میتواند رشد ناقص و اختلال در رسیدن به حیات طیبه را موجب شود. انقلاب اسلامی ایران یک انقلاب فرهنگی بود و توجه به حوزه فرهنگ و انتقال ارزش ها و دستاوردهای آن به نسل های بعد از مهمترین اولویتهای نظام جمهوری اسلامی به ویژه در حوزه آموزش و پرورش است. بنابراین خود توجه به تشکیل امور تربیتی بسیار مهم و ویژگی ممتاز انقلاب اسلامی است. اما این امر مهم در سالهای عمر خود چه مسیری را طی کرده و به چه نقطهای رسیده است؟
در ابتدای انقلاب اسلامی شهیدان رجایی و باهنر که در مسند آموزش و پرورش قرار داشتند سه کار اساسی در این زمینه انجام دادند:
1. ایجاد نهاد امور تربیتی که تجربه تربیتی پیش از انقلاب خود را به پس از انقلاب منتقل کردند.
2. ارتقای دانشسراهای تربیت معلم به مراکز تربیت معلم
3. تغییر انجمن خانه و مدرسه (که در سال 1326 تأسیس شده بود) به انجمن اولیا و مربیان در سال 1359
البته اولین در سال 1350 امور تربیتی در حد یک اداره کل در آموزش و پرورش شکل گرفت که بیشتر شامل فعالیتهای فوق برنامه و تفریحی و سرود بود. با آغاز انقلاب اسلامی امور تربیتی در آموزش و پرورش از دو منظر ساختاری و محتوایی فراز و فرودهایی طی کرده است.
الف) از منظر ساختاری
1. سال 1358: شکلگیری نهاد امور تربیتی با ابتکار شهید رجایی و با هدف حفظ دستاوردهای انقلاب و تلاش برای تثبیت انقلاب از منظر محتوایی. با توجه به فضای پیچیده تفکرات اعتقادی و فعالیت گروهکهای انحرافی متعدد در آن زمان، تمرکز این اقدام بیشتر بر دفاع از ارزشهای انقلاب بود. سازمان پیشاهنگی که در دوران پهلوی وجود داشت نیز تداوم یافت و در سال 64 منحل شد. البته پس از 15 سال وقفه در سال 78 با مصوبه مجلس شورای اسلامی، تشکیلات جدیدی به نام سازمان دانشآموزی با همان مأموریتها، ولی با محتوای جدید، برای تکمیل فعالیتهای حوزه پرورشی شکل گرفت که در دو حوزه فعالیت میکرد؛ یکی اداره کل امور تربیتی و دیگری اداره کل تربیت بدنی که در زیرمجموعه نهاد امور تربیتی به کار خود ادامه داد.
2. سال 1364: ارتقای نهاد امور تربیتی به معاونت امور تربیتی وزارت آموزش و پرورش. استحکام بیشتر و شکلگیری مدیریتها و ادارات متعدد در ذیل این معاونت از جمله اداره کل تربیت بدنی، اداره کل امور تربیتی، مدیریت امور عمومی، مدیریت آموزشی و مدیریت فضای اردوگاهها از نتایج این ارتقای سازمانی است.
3. از 1364 تا 1369: تشکیل ستاد امور تربیتی در مدارس که شامل مربی امور تربیتی و مدیر مدرسه و یک نفر نماینده از معلمان بود و به عنوان یک تشکل درون مدرسهای مسائل مدرسه را مدیریت میکرد.
ب) از منظر محتوایی
در دهه اول انقلاب علاوه بر تثبیت انقلاب، به دلیل شرایط جنگ تحمیلی مربیان پرورشی به بسیج عمومی مردم در ارتباط با دفاع مقدس و توسعه و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت اهتمام داشتند. کمکم تشکل جدیدی در حوزه امور تربیتی شکل گرفت و نیاز به فعالیتهای مشاورهای و تشکیل دفاتر مشاوره در سطح ادارات و مناطق احساس شد.
در سال 1379 طرح جامع تربیت و نظریه تلفیق آموزش و تربیت مطرح شد که با مصوبه شورای عالی آموزش و پرورش منجر به حذف معاونت پرورشی از آموزش و پرورش شد و یکی از چالشهای نظام آموزش و پرورش را شکل داد که هنوز هم تبعات آن دامنگیر این وزارتخانه است. گرچه تلفیق آموزش و تربیت، رویکرد درستی بود، اما مسیر ناصحیحی برای آن انتخاب شد که اتفاقات نامبارکی را رقم زد. در نتیجه از سال 79 تا 86 حدود 7 سال خلأ بزرگی در این حوزه در سطح کلان کشور ایجاد شد. گرچه در همین سالها همچنان مربیان امور پرورشی در مدارس فعالیت داشتند، عملاً زیر نظر معاونین آموزشی در ادارات قرار گرفتند که این خلأ ساختاری آسیبهای جدی به دنبال داشت.
در اردیبهشت 1385 رهبر معظم انقلاب در توصیه به وزیر و مسئولان وقت آموزش و پرورش تأکید کردند که قرار نبود امور تربیتی تعطیل شود و سپس سه فرمان صادر کردند: احیای تربیت معلم ، احیای معاونت پرورشی، رفع محجوریت از قرآن. به دنبال این فرمان، قانون احیای معاونت پرورشی در همان سال به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و آییننامه اجرایی آن سال بعد ابلاغ شد. تمرکز معاونت پرورشی مجدداً بر فعالیتهای اجرایی و مشاورهای بازگشت و امروز یکی از مهمترین مسئولیتهای مربیان پرورشی و مشاوران در مدارس، بحث آسیبهای اجتماعی است.
امور تربیتی در اسناد بالادستی نظام تعلیم و تربیت
یکی از مهمترین دستاوردهای ارزشمند نظام تعلیم و تربیت کشورمان در 40 سال گذشته برخورداری از سند تحول بنیادین آموزش و پرورش به عنوان یک سند ارزشمند و مترقی و یک نقشه راه یکدست برای دستیابی به اهداف متعالی نظام تعلیم و تربیت و تربیت انسان تراز جمهوری اسلامی ایران است. خوشبختانه امروز آموزش و پرورش از سیاستگذاریهای متنوع، متعدد و جزیرهای فاصله گرفته و دهه چهارم انقلاب اسلامی را میتوانیم دهه شکوفایی سیاستگذاری در نظام قلمداد کنیم که آموزش و پرورش نمونهای از این امر است.
در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش عنوان شده است که از شش ساحت تربیت، باید پنج ساحت به حوزه پرورشی و تربیت بدنی و یک ساحت به تربیت علمی و فناورانه اختصاص یابد. امروز مهمترین استراتژی مسئولان آموزش و پرورش پیادهسازی و اجرای سند تحول بنیادین است و سه مسیر برای اجرایی کردن آن در نظر گرفته شده است:
1. حذف موانع از طریق ایجاد تغییر در ساختارها، برنامه ها و فرایندها. تحقق رویکرد پرورشی و فرهنگی یکی از مهمترین چرخشهای تحولآفرین سند تحول بنیادین است و تلاش شده مجموعه فعالیتهای تربیتی و پرورشی در سبد فعالیتهای آموزشی مدرسه پررنگ شود. تحول در برنامههای آموزشی و محتوای کتابهای درسی، کاهش بار آموزش از دوش دانشآموزان و ایجاد فضای مناسب برای فعالیتهای گروهی در برنامههای درس ملی، حذف آزمونها و کتابهای کمک درسی از دوره ابتدایی و امثال آن از شاخصترین اقداماتی است که در چند سال گذشته انجام شده و در آینده نیز دنبال میشود.
2. حرکت به سمت ایجاد مقتضیات لازم مانند استانداردسازی فضاهای آموزشی، تجهیزات و فرایندهای آموزشی، استفاده از فناوریهای آموزشی روز دنیا و نیز پیگیری استلزامات و پشتوانههای قانونی برای تأمین منابع مالی و آموزشی و نیروی انسانی
3. طراحی الگوی پیادهسازی سند تحول بنیادین بر مبنای زیرنظام ها. شش زیرنظام سند تحول بنیادین در شورایعالی آموزش و پرورش تصویب شده و برای اجرایی شدن آنها 351 برنامه تدوین شده که تمامی راهکارهای موجود در سند تحول را پوشش میدهد. از این میان 40 برنامه مربوط به معاونت پرورشی است. این مهمترین استراتژی در حوزه وزارت آموزش و پرورش برای سند تحول بنیادین است و معاونت پرورشی سهم بسیار بالایی در این برنامهها دارد. قرار است هر حوزه برنامههای خود را در یک دوره 5 ساله منطبق با برنامه ششم توسعه و متناسب با منابع مالی و انسانی اولویتبندی و تا پایان برنامه ششم همه آنها را محقق کند.
امروز در آموزش و پرورش رویکرد تعلیم و تربیت تمامساحتی غالب است که روح حاکم بر سند تحول بنیادین است. در این راستا برنامههای ذیل نیز اجرا شده است:
تدوین حدود 120 برنامه در مجموع برنامههای معاونت پرورشی با رویکرد تعلیم و تربیت تمامساحتی
تدوین حدود 20 سیاست و راهبرد برای مدیریت فعالیتهای پرورشی
تعیین 3 اولویت راهبردی بر اساس مطالبات رهبر معظم انقلاب و نیازهای روز جامعه و تدوین کارویژههایی برای هریک از آنها
این سه اولویت راهبردی عبارت است از:
1. توسعه و ترویج فرهنگ اقامه نماز و قرآن و عترت
- تحلیل محتوا و موضوعبندی بیانات و مطالبات رهبر انقلاب در حوزه نماز از نظام آموزش و پرورش و تفکیک و گردآوری راهبردها و اقدامات انجام شده و آنچه باید انجام شود به صورت یک کتاب.
- جشنواره فرهنگی هنری گلدستههای سرو در حوزه فرهنگ اقامه نماز
- آموزش عمومی قرآن در قالب بسته آموزشی ارتقای آموزش عمومی قرآن برای دانشآموزان، معلمان، مربیان و مدیران
2. توسعه مهارتهای ارتباطی و فضایل اخلاقی. در قالب طرح توانمندسازی روانی - اجتماعی دانشآموزان، شش فضیلت محوری (شامل خرد و دانش، شجاعت و انسانیت، عدالت، اعتدال و میانهروی، تعالی و معنویت) در نظر گرفته شده که هرکدام چند زیرشاخص و در مجموع 24 زیرشاخص دارند. برای هرکدام از آنها نیز یک محتوا تولید و در قالب دورههای آموزشی و توانمندسازی در اختیار دانشآموزان و خانوادهها قرار میگیرد.
3. ایجاد روحیه امید و نشاط در دانش آموزان. دشمنان انقلاب اسلامی همواره به دنبال ایجاد یأس و ناامیدی در مردم هستند و در مقابل، رهبر معظم انقلاب قویاً به دنبال تقویت روحیه امید و نشاط در نسل جوان و نوجوان هستند.
کارویژههای آنها نیز عبارت است از:
1. دستورالعمل امر به معروف و نهی از منکر در مدارس که برای اولین بار تدوین و ابلاغ شده است؛ شامل ایجاد دو ساختار تشکیلاتی یاوران معروف و یادآوران معروف در مدرسه، برگزاری جشنواره مفلحون، تولید محتوا و ...
سه فعالیت محوری نیز برای هر سال تحصیلی در نظر گرفته شده است: یکی برای دانشآموزان، یکی برای مربیان و یکی برای خانوادهها. برای مثال در یک سال سه معروف در نظر گرفته شده عبارت است از: راستگویی، احسان به والدین و وجدان کاری.
2. منشور حمایت از کالای ایرانی؛ شامل 13 راهبرد و 63 راهکار که مخاطب آن معلمان، دانشآموزان و خانوادهها هستند و در دو محور گفتمانسازی از طریق میثاقنامه حمایت از کالای ایرانی و جشنواره فرهنگی - هنری استفاده از کالای ایرانی و اجراییسازی عملی آن از طریق نمایشگاههای نوشتافزار ایرانی ساماندهی میشوند.
3. بحث حجاب و عفاف که برای آن 35 اقدام طراحی شده است؛ از جمله نمایشگاههای مدرسهای عفاف و حجاب با عنوان ریحانه در مدارس ابتدایی با مشارکت خود دانشآموزان در طول سال تحصیلی.
چالشهای فعلی معاونت پرورشی در سطح مدارس
1. حجم کار مربیان پرورشی در مدارس به قدری زیاد شده و برای آنها نقشها و وظایف زیادی تعریف شده است، به گونهای که نمیتوانند به وظایف اصلی خود که رصد مسائل تربیتی مدرسه و دانشآموزان است بپردازند.
2. کمبود مشاور و نیروی انسانی متخصص محسوس و بهمراتب بیشتر از معلمان آموزشی است و آسیب فقدان آن نیز به مراتب بیشتر از معلمان آموزشی است، اما کمتر دیده میشود. بر اساس قانون احیا، بهازای هر چهار دانشآموز یک ساعت مربی پرورشی لازم است. بر این اساس 100 هزار مربی تربیتی و 28 هزار مشاور کم داریم. از سوی دیگر، توانمندسازی مربیان کافی نبوده و بهروزآوری نشده و نتوانستهاند در حوزههای جدید ورود کنند.